روایت احیای یک تمدن

در میان سوزان بی‌امان آفتاب و در سرزمین کویری شرق اصفهان، گوهر سازه سنگی غبار گرفته خفته بود که این روزها به آرامی در حال شکل گرفتن است.

به گزارش خبرنگار ایمنا، شرق اصفهان، درست همانجایی که کویر دامن گسترانیده و گرد نارنجی بر زمین پاشیده است، گوهری تراش نخورده قرار دارد که تا چند سال پیش زیر انبوهی خاک مدفون بود. تکه به تکه سرزمین شرقی اصفهان جایگاه تمدنی است که سال‌ها در مظلومیت قرار گرفته و رخت بستن برکت اقتصادی، مردمان را از سرزمین آبا و اجدادی خود رانده است.

یکی از آثار این تمدن‌ روستای «عشین» (اشین)، روستایی در جوار شهر انارک است که برای سال‌های سال متروکه باقی مانده بود؛ اما به همت و تلاش یکی از دغدغه مندان میراث فرهنگی استان اصفهان جانی تازه گرفته است. مژگان باقری، تحصیل کرده معماری است و از سال ۱۳۸۸ کار احیای عشین را آغاز کرد و توانست در اولین جایزه مرمت و احیای بناهای تاریخی و معاصر ایران رتبه دوم را کسب کند. به همین بهانه خبرنگار ، با وی گفت‌وگویی انجام داده که در ادامه می‌خوانیم:

داستان شما و «عشین» از کجا آغاز شد؟

عشین روستای پدری و مادری من بوده که مدت زمانی را در آن زندگی کرده بودند، ولی روستا بیش از ۴۰ سال پیش از آغاز طرح به صورت متروکه و خالی از سکنه بود. زمانی که در سال ۱۳۷۸ خواندن معماری را آغاز کردم، به دلیل دور بودن این روستا از مراکز شهری به سختی می‌شد به آنجا سر زد، در واقع نزدیک ترین شهر به آن انارک است که ۵۰ کیلومتر فاصله دارد. تمام مسیر خاکی بود و جاده دسترسی مناسبی برای رسیدن به روستا وجود نداشت.

همه این موارد در کنار هم این انگیزه را در من ایجاد کرد که به اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان مراجعه کرده و از آن‌ها درخواست مجوز مرمت قلعه عشین را داشته باشم. این قلعه نشان دهنده نماد، هویت و فرهنگ مردمی است که زمانی در این مکان زندگی می‌کرده‌اند و الان رفته‌اند و هیچ چشمی این آثار را نمی‌بیند. این آثار تنها و غریب شده بودند و داشتند فراموش می‌شدند..

پاسخ مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان به شما چه بود؟

مسئولان اداره‌کل میراث فرهنگی استان گفتند که تا اثری ثبت ملی نباشد نمی‌توان برای آن هزینه کرد. از طرفی روستای عشین، ۲۵۰ کیلومتر با مرکز استان و ۵۰ کیلومتر تا اولین شهر فاصله داشت؛ بنابراین به صرفه نبود که اقدام حفاظتی روی آثار آن شکل بگیرد. بدین ترتیب پرونده‌های ثبت ملی قلعه و حمام روستای عشین را به عنوان دو اثر شاخص روستا پیگیری کردم.

فرآیند ثبت این دو اثر از سال ۱۳۸۷ آغاز شد و در نهایت در سال ۱۳۹۳ ثبت شد. در این شش سال که به منطقه عشین رفت و آمد داشتم دنبال راهی برای تسریع این فرآیند بودم. از همین رو مسئولان معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی استان اصفهان به من گفتند که با توجه به دغدغه‌ای که دارم و تلاش می‌کنم، تنها راه نجات روستا این است که طرح گردشگری در این محل پیاده بشود.

بر اساس اعلام آن‌ها باید من به عنوان سرمایه گذاری، مرمت بخش‌هایی از روستا را به آرامی آغاز می‌کردم. به این صورت ذره ذره بخش‌های مختلف روستا را مرمت کرده و آن‌ها را احیا کردیم. در این راه از کمک اساتید این حوزه بهره بردیم و سعی کردیم کار مرمت به صورت اصولی باشد تا هویت روستا خدشه‌دار نشود. این فرآیند به آرامی راه خود را طی کرد و امروز نیمی از خانه‌های روستا احیا شده که از این میزان یک سوم توسط ما و بقیه به واسطه مردم محلی انجام شد؛ این طرح انگیزه‌ای در مردم برای بازگشت به خانه‌هایشان و مرمت روستا ایجاد کرد.

برخورد جامعه محلی با مرمت و احیای روستا چگونه بود؟

زمانی که شروع به کار کردیم جامعه محلی در روستا وجود نداشت و روستا نزدیک ۴۰ سال بود که متروکه شده بود. حتی در اجرای فاز اول مرمت نیز بسیار اذیت شدیم و هیچ پیمانکاری حاضر به فعالیت در آنجا نبود، زیرا روستا آب، برق و امکانات زیرساختی نداشت.

پس از اتمام فاز اول مرمت، یک خانواده از جامعه محلی در سال ۱۳۹۳ به روستا بازگشت. طبیعتاً در ابتدا به دلیل نگرانی‌های جامعه محلی درگیری‌هایی وجود داشت، اما با گذشت زمان این مسائل رفع شد. البته افرادی بودند که حمایت کردند، حتی افرادی که پیش تر در روستا زندگی می‌کردند خانه‌های خود را به ما اجاره دادند تا به آبادسازی روستا کمک کنند.

البته باید گفت اختلاففرهنگی نیز به وجود آمد و نگرانی‌های خاص و عجیب و غریبی وجود داشت و کمی اذیتمان کرد؛ ولی ۹۰ درصد جامعه محلی و کسانی که اموال روستا به آن‌ها ارث رسیده بود حمایت کردند.

در حال حاضر کاربری خانه‌های مرمت شده چیست وضعیت بافت تاریخی مرمت نشده به چه شکل است؟

خانه‌های مرمت شده، اقامتگاه‌های بومیگردی هستند. با این حال نیمی از بافت روستا کاملاً مخروبه است. طرح مرمتی ما سه فاز داشت، ابتدا در سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۳ برخی فعالیت‌های زیرساختی انجام دادیم، سپس سال ۱۳۹۴ چند ماهی کار کردیم و در نهایت سال ۱۳۹۸ فاز سوم کامل شد. در این سه فاز بازسازی ۱۴ خانه پوشش داده شده و حدود مرمت ۱۰ خانه هم توسط مردم محلی از سال ۱۳۹۶ آغاز شد. همه این مرمت‌ها با رویکرد کلان ما یعنی ثبت جهانی روستا با محوریت معادن تاریخی اطراف آن پیش رفت.

یعنی در نظر دارید این روستا را به ثبت جهانی برسانید؟

بله، اما برای این کار باید اقدامات مرمت و حفاظتی با دقت و وسواس انجام می‌شد، به طور مثال در تمام فازهای مرمت از مصالح بومی روستا استفاده کردیم؛ یعنی دقیقاً همان چیزی که بوده را دوباره احیا کردیم. این کار بسیار هزینه‌بر و زمان‌بر بود و پیدا کردن نیروی انسانی که بتواند این کار را انجام بدهد دشوار بود، اما به طور کامل مرمت را سنتی پیش بردیم که برای ثبت جهانی شدن امتیازمان را از دست ندیدم.

در مرمت‌هایی که توسط مردم محلی انجام شد نیز در دو مورد این مسائل رعایت شد؛ اما چند مورد دیگر رعایت نکردند و از آجر استفاده کردند. این روستا بسیار دور افتاده است و هیچ توجه و نظارتی روی آن نمی‌شود، این روستا مثل یک بچه یتیم است.

در قسمت‌های بهره بردای شده استقبال گردشگران چگونه بوده است؟

از مهرماه ۱۳۹۳ اقامتگاه عشین با سه اتاق بهره برداری شد تا پیش از شیوع ویروس کرونا نزدیک به دو هزار نفر گردشگر در این روستا اقامت کردند. هیچ تبلیغی برای روستا نشده و این گردشگران هم سینه به سینه با تعریف برای اطرافیانشان تبلیغ ما را کرده‌اند و این روستا به این روش گسترش پیدا کرد.

‌شعار سال جاری گردشگری و توسعه روستایی است، انتظار شما از متولیان گردشگری و میراث فرهنگی چیست و چه خلأهایی در گردشگری روستایی احساس کردید؟

از وزارت میراث فرهنگی انتظار دارم «میراث فرهنگی» را جدی‌تر بگیرد، متأسفانه گاهاً به دلیل وجود خلأهای قانونی در حمایت از سرمایه‌گذاران، موانع اداری در راه سرمایه گذار ایجاد می‌شود. اگر من که محل سکونتم اصفهان بود و در شهر بزرگ شدم، این سرمایه گذاری را در شهر اصفهان کرده بودم تا الان ده‌ها برابر بازدهی اقتصادی داشتم. بنابراین نیاز است مدیران سرمایه‌گذاران فرهنگی را کمی جدی‌تر گرفته و با حمایت بیشتر برخورد کنند.

اقامتگاه بومگردی باعث حفظ میراث فرهنگی و هویت یک منطقه می‌شود ضمن اینکه روستا را از آسیب موزه‌ای و نمایشی شدن حفظ می‌کند. اقامتگاه‌های بومگردی جریان زندگی را در میراث تاریخی زنده نگه می‌دارد و حتی جریان جدید زندگی ایجاد می‌کند؛ این پدیده برای کشوری که قدم به قدم و وجب به وجب بافت تاریخی و میراث دارد بسیار مفید است.

شما برای طرح گردشگری روستای عشین به فینال جایزه ملی مرمت و احیای بافت‌های تاریخی راه یافتید و رتبه دوم این جایزه را کسب کردید؟

به واسطه حضور دوستان فرهنگی که در عشین حضور داشتند در جریان برگزاری این مسابقه قرار گرفتم و شرکت کردم. جای خوشحالی داشت از اینکه عشین دیده بشود، این موضوع دلگرمی است که در آینده نگاه ویژه‌تری به حفاظت و روند احیای عشین شود.

(۱۵ بهمن ۱۳۹۹ - ۰۶:۰۶)