انارک نیوز- در انارک آثاری از گذشتگان داریم که تعدادی از آنان در زیر آمده است.
- گویش محلی
- بافت تاریخی
- حصار
- محله ها
- برج های چهارگانه
- مساجد
- رباط (کاروانسرای) انارک
- امامزاده شاهچراغ در انارک و امامزاده پیرمردان در بیدچاه انارک
- موزه ی مردم شناسی کویر انارک
- رباط مشجری و رباط عباس آباد
- قلعه بزرگ و آتشگاه (چهارتاقی)
- دیگر قلعه ها و برج ها
- حوض (آب انبار)ها
- مدرسه فرخی
- حمام
- بیمارستان سارمان بودجه
- آرامستان قدیمی

گویش محلی
گویش محلی مردم انارک که بازمانده زبان ایران باستان است دارای واژه های مشابه بسیاری با گویش زرتشتیان و شباهت زیادی به گویش اطراف دارد. کلمات زیادی از آن از دست رفته و کلمات فارسی جایگزین شده اند. متأسفانه این گویش کمتر بر زبان جوانان جاری می گردد.
بافت تاریخی
بیشتر شهر را بناهای با ارزش تاریخی تشکیل داده که از دوره قاجار و بناهای اطراف چشمه از دوره های قبل از آن به جا مانده است.
حصار
برای حفاظت شهر از شر غارتگران که چشم به ثروت اهالی دوخته بودند ساخته شده و از آن نزدیک به صد متر باقی مانده است.
محله ها
هفت محله با نامهای جویباره، قافله گاه، علی بیگ، سراب، عربها (از بین رفته)، بیابانک و پشت حصار
برج های چهارگانه
برج سفید: بر رأس کوه سراب قرار گرفته و محیطش 17 متر و ارتفاعش 7/5 متر و دارای سه طبقه می باشد. این برج از بیرون توسط گچ پوشیده شده بود که به مرور زمان از بین رفته و در بازسازی سال 1373 توسط جوانان شهر از گچ کاری مجدد خودداری گردید و در بارندگی سال 1386 مجدداً دیوار قسمت غربی طبقه سوم فرو ریخت.
برج کوه کمرناصر: بیرون از حصار قرار داشت و در دهه 1340 به علت ساخت منبع اصلی شهر تخریب گردید.
برج حاج عبدالرحیم: روبروی رباط (موقوفه حاج محمدعلی) انارک می باشد.
برج پیرمردان فاطمه نساء: نیمه خرابه می باشد.
مساجد
مسجد حاج محمدرضا: تاریخ اتمام بنای مسجد 1181 ه.ق. (1146 خورشیدی) می باشد که هنگام برپایی حکومت کریم خان زند است . مسجد در مرکز انارک در محبه سراب قرار دارد. ضخامت دیوارهای جانبی 60 سانتی متر و با سقف ضربی پوشیده شده است. بنای کوچکتری به نام شبستان نیز بخشی از این مسجد است که از آن استفاده نمی شود. گچبری ریبائی در محراب مسجد بود که که به علت بی توجهی در اوایل دهه 1360 هنگام تعمیر مسجد از بین رفت. آخرین بیت گچبری چنین است:
از بهر تاریخش چنین زد ساقی جنت رقم            باز ایزدش بیچون دهد (او را بهشت اندر جزا)
مسجد جامع: در گذشته مسجد شیخی خوانده می شد. مهمترین ویژگی آن سقف گنبدی و بزرگ می باشد.
حسینیه: در گذشته مسجد بالاسری خوانده می شد. از داخل 26 در 18/5 متر است. 15 صفه دارد که هر کدام به طایفه ای تعلق داشته و با نام همان طایفه خوانده می شد.
رباط (کاروانسرای) [حاج محمد علی حاج حیدر] انارک
در سال 1262 بنا شده و استفاده از امکاناتش برای همه رایگان بود. سنگ شناسه آن در سال 1378 دزدیده شد. این بنای موقوفه با بودجه سازمان میراث فرهنگی جهت  فرهنگسرای شهر و اقامتگاه سنتی بازسازی گردید.

استاد ارجمند آقای ابراهیمی فرموده اند: این رباط در سال 1301 هجری قمری به همت حاج محمد علی حاج حیدر از بزرگان و متعینین انارك بنا شده است.
فرزندان او حاج محمد ابراهیم و حاج حیدر حسن معروف به كلانتر بودند. طوایف: حاج حیدری، حیدری، كلانتری، رحیمی و اناركی از خاندان حاج حیدر محسوب می شوند.
روی ستون سمت راست در ورودی رباط بر سنگ مرمرینی كه در شب پنج شنبه 11 بهمن ماه سال 1378 به سرقت رفت چهاربیت شعر سروده ی "حسینی" و به خط "بهایی" نوشته شده بود كه سا ل ساختن رباط و بانی آن را مشخص می سازد.تصویر این سنگ و اطلاعات مربوط به رباط را می توانید در صفحات 243 الی 253 كتاب "انارك از دیدگاه تاریخی ،جغرافیایی و اجتماعی " مطالعه فرمایید.
 انتساب این اثر برجسته كه به دست یك اناركی انسان دوست ساخته شده به پادشاهی كه 999 كاروانسرا ساخته است (شاه عباس صفوی) تعمدی نیست و ناشی از سهو و خطای ذهن است.

سمت راست در ورودی در ضلع شرقی کاروانسرا بر روی یکی از دیوارهای بیرونی کاروانسرا کتیبه ای بدین مضمون بر روی سنگ مرمر به ابعاد 80*40 به خط نستعلیق معمولی وجود داشت.
حاج محمدعلی آن نیکزاد   /   منعم والاگهر خوش سرشت
طرفه رباطی ز مبرات خیر   /   ساخته از آب و گل و خاک و خشت
از پی تاریخ رباطش ز صدق   /   گفت حسینی و بهایی نوشت
ایزد بیچون به بهای رباط   /   داده به او محفل نیک از بهشت

"به لعنت خدا گرفتار باد کسی که شتر ناخوش و گر در این رباظ بیاورد (1301)."
با احتساب ماده تاریخ کتیبه چنین استنباط می شود که کاروانسرای فوق در زمان ناصرالدین شاه ساخته شده است.
امامزاده ها
امامزاده شاهچراغ در انارک شهرستان نایین
بسم ا... الرحمن الرحیم، آقای دکتر علی اکبر دهخدا در کتاب لغت نامه صفجه 259 آورده که انارک یکی از بخش های ارزنده سه گانه شهرستان نایین می باشد و در شمال خاوری شهرستان واقع شده و انارک از یازده آبادی بزرگ و کوچک تشکیل گردیده است و در کتاب فرهنگ جغرافیایی ایران جلد دهم استان دهم اصفهان صفحه 27 نگاشته انارک مرکز بخش شهرستان نایین و در 75 کیلومتری واقع شده است و از امتیازات ارزنده اش داشتن معدن سرب و مس و زغال سنگ می باشد و از فراز زنذگی و برازندگی این سامان دارا بودن بقعه امامزاده شاهچراغ است و در کتاب بیست هزار زیارتگاه جهان از کتب خطی آستان قدس رضوی علیه السلام در جلد 26 صفحه 142 آورده بقعه مبارکه امامزاده شاهچراغ زینت بخش انارک است و تاریخ بنای این بقعه از 400 سال می گذرد و قبلاً دارای سنگ قبری بوده که به سرقت برده اند و به طوری که مطلعین و سالخوردگان از پدران واجدادشان نقل می کنند امامزاده شاهچراغ سید احمد بن اسحاق بن موسی بن جعفر علیه السلام می باشد و از جلالت این بقعه مردمان خیری تصمیم نمودند یک مسجد بسیار مجلل و زایرسرا و مصلی بسازند و یک استشهادی بسیار مهم از بزرگان این سامان که دارای امضاهای گرانقدری است بر صحت شجره امامزاده شاهچراغ نزد مادر و دختری بود و آن دو این شجره را در نزدیک به دید اشخاص قرار می دادند ولی بعد مخفی نمودند و حال معلوم نیست کجاست و این امامزاده دارای کراماتی است و امید است در آینده ساختن بقعه و صحن و تشکیلات آن از هر حیث سبب شادی زایرین محترم باشد و حقیر علی فلسفی از امام جماعت انارک حجت الاسلام پوربافرانی و هیأت امنای بقعه مبارکه امامزاده شاهچراغ و بزرگان مسجد قاطمه الزهرا علبهاالسلام که برای صحت امامزاده شاهچراغ به نام های خوذ مزین نموده اند و برای این ناچیز علی فلسفی فرستادند بسیار تشکر و این ناچیز به برکت جد امجد امامزاده شاهچراغ عزت دارین و خیر دنیا و آخرت برای همه آنان از ایزد متعال خواستارم.
به تاریخ 17 ربیع الاول 1344 برابر با 10/11/1391 مصادف با روز ولادت با سعادت رسول اکرم و امام جعفر صادق علیهماالسلام
شماره 801 مورخ 10/11/1391 شجره نامه امامزادگان و سادات – مشهد مقدس مدرسه امام رضا/ مشهد – شیخ علی فلسفی 

قابل دکر است دیگر امامزاده انارک یعنی پیرمردان در (بیدّچاه) هم برادر شریف ایشان بوده اند.
امامزاده پیرمردان در (بیدچاه) انارک (سیدحبیب ابن سیداسحاق ابن موسی ابن جعفر علیه السلام)
امام موسی بن جعفر عليه السلام در هفتم صفر 128 هجری قمری در ابواء بين مكه و مدينه متولد و در 25 رجب سال 183 هجری قمری توسط سندی بن شاهك به امر هارون الرشيد با خرمای آلوده به سم در بغداد به شهادت رسيد. برجسته ترين لقب وي «باب الحوائج» مي باشد. امام موسی كاظم در فرو بردن خشم ،حلم و شكيبائی،عبادت و بندگی خدا، امانت و راستی در عصر خود بی نظير بوده است. امام دارای 37 فرزند بوده كه شامل 19 پسر و 18 دختر می باشد كه سیزدهمين پسر وي اسحاق نام داشته است.

مشاهده شده كه نام پسران امام موسي كاظم عليه السلام در حرم شريف ايشان در كاظمين در لوحي نصب شده ذكر گرديده كه نام اسحاق در آن وجود داشته و به نقل از خادم آن حرم مطهر، آرامگاه سيد اسحاق در ايران می باشد.

در كتاب كنزالانساب-مرتضي علم الهدی ص66 آمده است :
زماني كه امام هشتم عليه السلام در 7 رمضان سال 201 ه.ق مقام ولايتعهدی خلافت مامون را به اجبار عهده دار شدند طي نامه ای كه توسط پيك مخصوصي به مدينه ارسال نمودند، خواهرش حضرت معصومه عليها السلام و برادران خود را به قصد ديدار به خراسان دعوت نمودند. به محض رسيدن دعوتنامه، خاندان امام موسی كاظم عليه السلام كه حدود 22نفر از جمله سيد اسحاق، سيد عبدالله، شاهزاده حسين و ... بودند، به همراه حضرت فاطمه معصومه عليها السلام به اشتياق ديدار با امام رضا عليه السلام از طريق مدينه به بصره و سپس از آنجا وارد شيراز شدند و از راه اصفهان به ساوه عازم قم بوده اند كه بدين طريق به توس هجرت نمايند.
حضرت فاطمه معصومه عليها السلام در شهر قم بیمار شد و پس از چند روز بیماری، درگذشت و در این شهر مدفون است.

این امامزاده در مسیر انارک به بیدچّاه واقع شده و حدود دو کیلومتر با انارک و یک کیلومتر با بیدچاه فاصله دارد و متاسفانه در سال های اخیر چند بار مورد دستبرد و حفاری واقع شده و تا اعماق آن پبش رفته اند.
 
قابل دکر است دیگر امامزاده انارک یعنی شاهچراغ هم برادر شریف ایشان بوده اند.
موزه ی مردم شناسی کویر انارک
چگوته می توان نسل نو را بدون داشتن ابزار لازم، با نحوه ی کار و فعالیت افراد، در گذشته آشنا کرد؟ من، محمدعلی ابراهیمی، سال 1382 مسافرت هایی را به گوشه و کنار جهت دیدار با همشهریان و دریافت اشیای اهدایی آنان آغاز کردم. سال بعد، این اموال زا به همراه آنچه خود تدارک دیده بودم، با موافقت آقای حمید عظیمی شهردار انارک، در یکی از سالن های بلااستفاده ی شهرداری به نمایش گذاشتم. این اشیا در قسمت های زیر دسته بندی شده بود:
1- ریسندگی و بافندگی 2- معدن کاری 3- سنگواره 4- شترداری 5- کشاورزی 6- پوشاک 7- حشرات و گیاهان 8- آثار مکتوب 9- ارتباطات اجتماعی
موزه ی مردم شناسی کویر انارک در رورز شنبه 31/2/84 رسماً گشایش یافت. از آن پس بازدید از آن به سرپرستی خودم بطور رایگان آغاز گردید.
در سال 86، شهرداری انارک بخش مردانه ی حمام عمومی را با صرف هزینه ای هنگفت جهت موزه تغییر کاربری داد. در اسفندماه اداره ی موزه به صورت هیأت اجرایی درآمد و کلیه اموالش بجز شناسنامه ی آن که مورد بی مهری قرار گرفت به محل جدید منتقل شد. محلی که در شرایط موجود جوابگوی نیاز موزه نیست.*
رباط مشجری و رباط عباس آباد
قلعه بزرگ و آتشگاه (چهارتاقی)
با قدمتی 2000 ساله شرق معدن نخلک می باشد.
دیگر قلعه ها و برج ها
قلعه اسماعیلان، اشین، برج معلا، زوار، پیوک، چاه گربه، زرگباد
حوض (آب انبار)ها
حاج لطفی، کُتُل، مهندس اکبری، لاریون

مدرسه فرخی
مكان اوليه:  در كنار رباط حاج محمد علي حاج حيدر كه پس از مرمت ، توسط شوراي اسلامي شهر كه اينك واپسين روزهايش را سپري مي كند به ثمن بخس، ده ساله اجاره داده شد ساختمان  خشتي آجري معظمي وجود دارد كه سير تحول گوناگوني در يك قرن گذشته داشته است. اين ساختمان نيز كه توسط باني رباط ساخته شده در بدو امر به وسيله ي مير سيد علي صدريه  فرزند ميرمهدي خريداري شد. و قسمتي از آن به مدرسه ي چهاركلاسه ي انارك اختصاص يافت.
استقبال از افتتاح دبستان پسرانه ي فرخي  در اوايل كار در ميان اقشار مختلف مردم، شدت فراوان و ضعف مختصري داشت. تعدادي انگشت شمار مي گفتند: "اگر بچه ها را به مدرسه بفرستيم نامشان ثبت  دفتر دولت مي شود و پس از پايان تحصيلات آن ها را به اجباري مي برند." جمعي از محمد عبدالله(ذوالفقاري) كه خود مكتبي جدا از  مكتب ملا ابوالحسن داشت راهنمايي مي خواستند.او در جواب مي گفت: " ما جي اِ شِم او وَ درس هَتِم. شيما!  وَچاتني ايهِندِونيت مَدرسه تا آدِم گِرتِن." گروهي كه اكثريت را تشكيل مي دادند بر اين عقيده بودند كه مدارس جديد باعث پيشرفت بچه ها و احراز مقام هاي عالي توسط آن ها مي شود.طولي نكشيد كه فوايد تحصيلات ابتدايي در مدرسه بر همگان روشن شد و پذيرش ان در ميان عوام و خواص يك پارچه گرديد. 
نخستين سالهاي درس:در ابتداي تأسيس مدرسه ، آخوند ملا ابوالحسن ، علاوه بر تدريس ، مديريت آن را نيز به عهده داشت . او ،آخرين مكتب دار اناركي و فرزند آخوند ملا رضاست. در سال 1298 هجري در انارك ديده به جهان گشود. دركودكي ،در محضر پدر به كسب دانش پرداخت سپس براي كسب علو م ديني به نايين عزيمت كرد. درسن 14 سالگي پدرش را از دست داد . در 28 سالگي پس از ازدواج و اقامت در انارك و داير كردن مكتب خانه به تعليم كودكان پرداخت . اين مكتب خانه در سال 1308 خورشيدي به دستور"ميرزاصادق خان فاطمي " به مدرسه تبديل شد. در اين زمان تمام مدارس زير نظر دولت بود و همه ي كاركنان دولت مكلف به پوشيدن لباس متحدالشكل و كلاه لبه دار پهلوي بودند. اين تكليف ،پس از چندي شامل حال دانش آموزان و معلمين مدارس نيز شد و كلاه پهلوي جاي دستار شير شكري را گرفت . اين تغيير لباس براي ملاابوالحسن كه در كسوت روحانيت مي زيست غير قابل تحمل بود . مرگ او در اثر سكته قلبي اتفاق افتاد و در آرامستان قديم انارك در جوار پدر به خاك سپرده شد. متأسفانه ،مزار اين دو روحاني و ديگر خفتگان وادي خاموشان در دوره ي سوم شوراي اسلامي شهر جهت تيديل قبرستان به پارك ويران شد. 
ملا ابوالحسن ، دانش آموزان را كه از نظر سواد در سطح يكساني نبودند طبقه بندي كرده عده اي رادر كلاس دوم و جمعي را نيز دركلاس سوم جاي داد. بچه هاي كم سن و سال در كلاس هاي تهيه آموزش مي ديدند. براي سومي ها هنوز كتاب حساب و هندسه آماده نشده بود از اينرو يكي از معلمين به نام نكويي ناييني حساب سياق تعليم مي داد. تخته سياه در سال 1309 به كلاس ها اضافه شدكه به جاي نصب بر سينه ي ديوار روي سه پايه اي چوبين قرار مي گرفت. گچ مصرفي كلاس ها به شكل خام از معدن روسور آورده مي شد كه پس از پخته شدن و به عمل آمدن مورد استفاده قرار مي گرفت. تعدادي از شاگردان مدرسه كه از نظر سن بر ديگران برتري داشتند عبارت بودند از ميرباقر طباطبايي ، ولي الله فيضي فرزند ميرزا فيض الله روحاني انارك،برادران بقايي فرزندان حاج باقر حاج حسين،عباس و محمد نيكخواه ، محمد رحيمي ،شعبان علي طاهري و محمد علي زاهديان.
در سال 1310 ميرزا ابوالحسن خان ناييني مدير مدرسه شد. او مديري جدي و به قول بچه ها زهر دار و پر جذبه بود. پس از او ، خرد پژوه مدير يت مدرسه را به عهده گرفت .او در كارش ملايمت داشت و با بچه ها كنار مي آمد. در آن تاريخ هنوز بسياري از بچه ها شناسنامه نداشتندو با نام پدر شناخته مي شدند كه البته در دفتر آمار مشكلاتي را فراهم مي كرد. مديريت مدرسه ي فرخي پس از خرد پژوه به معلم حساب يعني نكويي ناييني واگذار شد كه مانند همشهري خود سختگير بود. او از هر غلط املايي يا اشتباهي در حساب بنا به گفته ي آقاي حسن زاهدي دانش آموز آن روزگار دو نمره كم مي كرد تا بچه ها را وادار به كاركردن كند. از جمله معلميني كه در بدو تأسيس مدرسه ي فرخي در انارك خدمت مي كردند مي توان محمد عبدالله (ذوالفقاري) فيضي ، تمدن دوست ، و حاج ميرزا رضا غفاري را نام برد.
(نوشته شده توسط محمدعلی ابراهیمی انارکی در 1392)

حمام انارک
از این بنای محکم، معتبر و قدیمی، دیگر نه نامی به جا مانده و نه نشانه ای. تا پیش از دهه ی 40، در فاصله ی بیست و پنج متری چشمه ی آب، حمامی بود ساخته شده از سنگ و آجر و ساروج. 
این بنا شامل دو قسمت مردانه و زنانه بود. بخش مردانه با داشتن ایوانهای بلند در قسمت رختکن و محفظه هایی برای نگهداری کفش و صحنی وسیع و حوضچه ی پاشویی و نظافتخانه بود. گلخنی داشت که خوراک روزانه اش سه خروار هیزم (درمنه) بود. حمام خزینه بود.*

بیمارستان سازمان بودجه
در سال 1335 کلنگ ساختن بیمارستانی در جوار درمانگاه سابق انارک به زمین زده شد که هرگز بطور رسمی گشایش نیافت. این بیمارستان که سازمان برنامه هزینه ی آن را تأمین می کرد با کارگرانی که اداره ی معادن به این امر اختصاص داده بود طی دوسال و نیم شکل گرفت اما به بهره برداری نرسید.
این بیمارستان، به کرات مورد استفاده ی ساز مان ها و ادارات دولتی قرار گرفته است. زمانی درمانگاه، سالی چند تلفن خانه ی معادن، سپس اداره ی مخابرات، مدتی مقر فنی حرفه ای و سالیانی دراز نیز بسیج از آن استفاده می کرد و هم اکنون گوشه ای از آن در اختیار سازمان میراث فرهنگی است.*

آرامستان قدیمی
انارک سه گورستان دارد. قدیمی ترین آنها در جنوب غربی آبادی بین انارک و شهرک واقع شده و گلزار شهدا را نیز در میان خود دارد *(اکثر سطح آن در سال 1390 به بهانه ی ساخت پارک و فضای سبز تخریب شد).*

* برگزیده از کتاب " انارک از دیدگاه تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی" اثر محمدعلی ابراهیمی انارکی